This is default featured slide 1 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

This is default featured slide 2 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

This is default featured slide 3 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

This is default featured slide 4 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

This is default featured slide 5 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

Saturday, October 17, 2020

SAKHI TUINEK IN PAN LENG!

Rev. Dr. S. Pau Khan En

Khanglui te-in thu abul patnop ciangun sakhi tuinek in pan leng, cithei uh hi. Keizong Zomi Tuiphum Pawlpi sung a ki- itna khau i kitol sak khak ciilciilna hong gen nuam kahih man in hih kamciin thulu hong zang ka hihi.

Bangci lawmlawm a Zomite banglam banglam ah kithu tuak liailiai a mapang khawm thei lo i hiam? cih keikiapi taldom ngiungeu in ka ngaihsun thei zel hi.

Keipen gam kiukna (politics) lam sem hi lo- in, ka lunggulhgulh biakna lam sem ka hihman in biakna kiu pan in atom mahmah in ka en nuam hi. Kei mimal khat ngaihsutna agen ding ka hi- a, a khial a om hial leh zong keima' mawhpuakna hi ding hi.

I. ABUL KITOLKHIA BAIH

Japan gal a kici Leitung Galpi Nihna (WWII) khit 1950 ciang Zogam ah Baptist leh Roman Catholic pawl nih bek om in Baptist ah hong makai pen Sangmang te leh Sia Thuam Hang, Sia Pau Suan Sia Vial Nang, Sia Dam Suan leh Cope topa tawh nasem khawm i Sia masa te- uh a hihi. Makai omsun tengmah na na kihuan lingling uh a tawm tase le-uh agim atawl lam uh theilo zah in nuam nasa mai uh hi.

Hih hun laitak mah in Sia S.T. Hau Go Madras pan in M.A (Phil) ngah in 1946 kum in ong ciah a, ei! Zomi sung gentakloh a Kawlgambup ngiatah zong tuabang degree saang ngah ki tam nai hetlo ahihman in gamuk mangkang H. N. C. Stevenson in zalianpi pia dingin nana dawntuah pahlian hi.

Tuabek hi lo, Yangon Judson College ah Siapi asem Khristian Dr.Hla Bu in zong Judson College a Philosophy department ah Professor sem dingin nasam lailai hi. Tua tegel sang lo in ama' kipiakna zui in Baptist pawlpi ah Pasian nasem dingin hong kipia hi.Ama' honggen ngiat kazak ngei khat in " Zingsang khat Tedim biakinn lui gei a mawngkung nuai ah Sia Vial Nang in, ko, Japan galsung sangmang te India a, a va galtai sung un thu um mite bang isuak zentam ci-a, na khalaulau keei unga, tu'n nang pilna hizah tawh nongciah a biakna lam nong bawh theih, nuam mahmah hang, ci-in mittui luang gilgial in awliing delhdelh in hong gen" ci hi.

Tualai a Kawlgam Sangmangte Thuzeekpi

Erville Sowards tawh kikum in ama' lunggulh sa a hi, Khamtung gambup ading Tuiphumte Kipawlna Zomi Baptist Convention 1953 in hongphut khia a, amahmah in General Secretary sem in Falam ah om a, a hizong in cidam loh na hangin sauveipi sem zo lo- in 1955 ciangin Tedim gam ah hong ciah kik hi.

Tedim gam hongciah ciangin pilna i kisap luatlam muhna tawh pilna khuk ZOMI BAPTIST ACADEMY hong phuan khia hi. Sum mah kisam ahihman in America gam a Baptist thu um mite lungsim khoih ding in BURMA NEWS a kici thuki zakna ah thuluui ( article) khat at a pilna kisapna teng agen ngelhngelh khitciang in, Where are the helping hands? cih tawh thu khum sawn sawn ahih man in mite lungsim khoih tham in a vei ngiat nupinu khat bang in hoh ama' gou ( will) pan in tualai sum MMK 150,000 na pia zen a, tua hun sum manphat lai hi-in, na lianpi a kisem zo lua ding a hi hi A lungtho tampi mah zong om lai hi. A hizongin Kawlgam hong tunciang in hih sum pen angen te kiang tung lo- in ki belhei sak a, ZBC sung a om Association teng (HBA, FBA, KVBA, TBA) ah saseh hawm in kihawm sak dihzen hl.

Siapa pen anatna khuadam gam tawh kilem lo semsem ahih man in khamtung om ding piang theinawn sa lo- in, Mandalay University ah Sya va sem hi. Tua lai ah Sya a vasep kawm in i La Bu hongtei sak hongpuah sak ding in kiseh hi. Ama' lampan haksatna kiphawk sak kha lo- in ei ngaklah bekmah kisuang in amah pen bangmah semlo bangin ki ngaihsun in, kikhawl sak mai- a; i kizopna khau atol khia leh atolh khia hong suak hiau hi.

Kum tampi mun khat a Pasian' na kaseppih i Zomi Pasian nasem masa khat ahi, Rev James Sang Awi thugen khat ka bilkha ah gingging lai a, tua in, "Sia Hau Go tekhawng ZBC Meeting ah hongtu le- uh i khamuan dan! Bangmah gen sese takei le- uh hong tu himhim leh kikha lum mai hi" hongcih pen ka bil ngiat a ka zak a hihi.

Amau hileh pawh, " Na sep nop peuhpeuh na ngapngap in sem in la, biakna huangsung ah ong ompih hamtang in" ci ngelngel ding in ka ngaihsun hi. Pasian nasem ding a hong kipia lingliang sam a mataw, en kemcing thei lo khakhong! I liim i vaang hipan mahmah a tolh sak khamai!
( I Sam. 4 : 21-22 I'chabod )

Hih i thubulpi pan in atuung apat a,kihuaina, kikhual na om lo in kitolkhia baih lua kha aihciang a, i Pawlpi leh i minam taangthu pen kikhih kipehna sang in kitol khiat na lam vive ah tolhkhia, tolhkhia pahpah i hi khatam, ci giauguau ing.

II CILIAP HUAI VE VE

Kongpat phot buangin sau taleh hong zom vet hoh ning. Burma Dinity School (MIT) ong Rev. Dr. Kam Khaw Thang in 1957 pawlpan in TBA General Secretary ongsem in 1960 khit Tedim Laisiangtho tei ding in hong kipat ciang in 1960 kum a Insein pan a hong ong thak lawmta 4 hongom uh a, kinuam mahmah hi. Adang nih in a khua Pawlpi tek ah Pastor sem in, khat in Falam Laisiangtho Sang ah Sya sem a, Tedim tualsuak Rev.Kai Khaw Thawn in TBA General Secretary hong sem in lungdam, thanuam tak in gambup kikal suan hi. Tualaitak in thubuai khat hong piang dihdih a, tuapen Sia Thang Za Kam thuhilhna a hihi.
Ataktak in Sia Thang Za Kam bel kha lam nuntakna a tawisang nuam (promotion of spirituality)hi zaw hi. Kum 1965 Taungphila ZBC Kum Thum sim Khawmpi ah hih thu pen Agenda thupi khat in so tak in kigen a, MBC te leh sangmang te- in, "ZBC te'n hithu bangci muh na hi uh hiam?" ci-in adot ciang un, "ZBC pan hepkhiat liang dingzah in upna pial hilo hi" (this is not heretical enough to excommunicate with the ZBC) ci- uh hi.
Ahizongin khua pawlpi pawl khat pan in a sangthei het lo- a om ciangin Secretary pa in zong, do acih in do keei leh ut mawk uh hi. Doctrine in lah tua zah a, a khial hi lo, cih atheih ban ah, ama' sepding pen mido ding hi lo, mihuai dinglam hi zaw ahihman in, a tuaci do loh pen GS pa in Sya Thang Za Kam pawlpih hi, cih hi den hi. Tua a hihman in mihing mah ahi, GS pa Rev. Kai Khaw Thawn in zong, "Pawlpih keng kong cihcih hinapi, hong um thei lo na hih uh leh thuman akhen Pasian khen dingin LST hong nam sak un" ci tagiap hi. Chairman pa in zong, "Nam mah ou leh!" cingam nawn lo hi. A za khempeuh ki ciliap tek a, tawlpi khat sung tua meeting bawlna Tedim biakinn lui sungteng, sual tung a phim khat kia kiza ding khop, in dai khipkhep hi. Ki ciliap a, na kisak pihtek hi.

Tuabang teng hi keei sam napi- in adeih lo te'n khauh langpan lua uh ahih man in 1965 TBA Kumcin kikhop teh TBA GS pan in kikhawl sakta hi.Tha khat thu in Homalin bulphuh Kuki Chin Baptist Association te hongpai litlet in amau kiang ah General Secretary sem ding in nuikawm litlit in mu aktuah in tuah khia hiau uh hi Amau bel hampha uh mataw!

Thu hiteng, la hiteng, kong sut detdut ciangin thusia pholhsuah nuam a hong gen ka hi het kei hi. Thusia sutsut cih khawng a hih theih liai laiteng apeel nuam pa kahihi.Tedim gam Khristian te- in i thupha leh i liim i vaang hoh tolhsak baih lua khadeuh i keinam, cih kei lungpuak a hong suutsuut ka hihi.

Hih hun lai te- in tulai a TTBA, SRBA, ZBA leh ZBCM, TABC, EBC, AG, UPC khempeuh zong TBA i hi khin hi. Banghang a tolhtolh in bangcia aliailiai adiamdiam a nungta khawm theilo i hiam? cih abul pan a i ki itna khau ( cord of love ) i kitol sak khakna thu sakhi tuinek a, apan ka hi hi. Pasian thu ah hi ci mawk i hihman in, leitungthu ah zong akua akua in thupha sangin mainawt veva ka kisa het kei hi. I minam cinatna, i tual niamna leh i daubei ki patna mun (locus of evil) leh ahang pen hih thusia teng pan a hihi.

PASIAN' na ka seppih ka zahtak mawhloh i sanggam Chin maikai te khat in simmawh na leh kona tawh  hihet lo- in, veitakpi a, hong gen thu khat hiah kong hawmsawn nuam hi.

"Buaina khat peuhpeuh hong omteh no, Tedim lam ten bel damsak ding lam ( remedial method ) zang lo- in atkhiat ding ( surgical method) lam bekbek zang uh teh" hongci hi.

Tu aciang beek hi tabuang le ung maw, Van Pasian! Ka tuailai te-uh hong siamthak sak in, ka gam uh hong cidam sak ta- in aw!

A nunung bel in maivom maikang ki deidan na (apartheid) hang a gambuai South Africa ah tua hunlai a biakna leh minam makai Archbishop Desmond Tutu thugen, tulmawh kamciin khat tawh ka thuluui article khum nuam ing. Tua in,

Understanding the past,
Acting in the present
Building the future.
cih ahihi.

Hih thuluui asim kha khempeuh i biak i paai Tung Pasian in thupha hong pia tahen!

 

A HOIHZAW DIAM?

Re. Dr. Ngul Khan Pau
1. I Min gelhzia: Min tawh kisai tam veipi thugenna leh Facebook khawngah zong kong suaksak zo hi. A zuipah pawlkhat i om uh a, lungdam mahmah hi. A zuithei nai lote zong hun bang tan zawh hiam ciangin hong kikhel ding uh ka lamen hi. Zan in ka tapa uh Daniel Mung in ama sepna UNHCR sunga min kigelh thu hong kuppih ciangin ka lunghihmawhna khat hong om manin hih kong gelh kik hi. UNHCR in refugee camp khawng a om khangnote nupi papi thusinna khawng pia thei zel hi. Tua bang thusinna ah eimi a kihelte'n a minneu uh Cingpi, Langno, Mungpi (cih bangin zong gelh loin Cing Pi, Lang No, Mung Pi) cih bangin gelh om a, UNHCR zum a sem Mikangte'n "Pi" ci a kigelh tuam a muh uh ciangin a min mah sa uh hi.

Ahih theih leh la video khawngah zong a minpi mah in gelh leng hoih kasa hi. Khua khat gam khat sung kizang hi nawn loin leitung bup kizel ding ahih manin Tuangpi cih bek khawng in gelh ciangin Zomi sungah Tuangpi min nei na tam mahmah hi. Official vai peuhpeuh ah minpi (full name) mah gelh hamtang leng kisik lo ding hi hang. Tua hangin kei zong ka min hong sau deuhdeuh hi. Nidangin J.M. Paupu tawh kingah hi. Lai Siangtho sang kong kah ciangin ka min J.M. Ngul Khan Pau ci-in kong gelh hi. Tua zawh passport kong bawl ciangin J.M. pen a tom kigelh hi a, a lamsau Jamang kong gelh ciangin Jamang Ngul Khan Pau ci-in kong gelh hi. Sizang gam ka nutsiat zawh khang tampi hong suakzo ahih manin kei khang bekah kizopna hong om theih khak leh cihna tawh Jamang, ka koih hi. Tua ka koih manin Kawlgam Jamang innkuan leh Sizang u le naute tawh kizopna hong kinei thei kik hi. Tu'n ka min ahi ding bangin gelh ding hi leng Ngul Khan Pau Jamang, cih ka gelh ding hi. Tua hi leh ka tate Daniel Mung Jamang, Toshi Mang Jamang cih gelh ziau ding uh hi.

2. Election: Tukum Kawlgam kitelna ah, nasem taktak ding tel ding ngaihsutna tam lo kong kuppih nuam hi. I khuapih, i behpa ahih manin vote piak ding ngaihsutna kinei pahpah a, a sem taktak ding mi kitel kha lo thei hi. Tua khua le tui en lo ding cihna ahih loh hangin i deihtelna i zatzia ka gennopna ahi hi. Hi thei leh ama meetna leh khantohna nading sangin gamsung khantohna a sem dingte vote piak tuak hi. Tua bang a "track record" neite tel leng kikhial lo ding hi. I kisap lian mahmah sung panin "tui tawh kisai," "lampi tawh kisai," "meitha tawh kisai" hih thumte kua party kua hong cing leh zong i ngah dingte ahi hi. Sanginn, zato inn leh sum le pai zonna lam tuate zong et loh theih loh hi. Sanginn, sumbawlna, cidamna i gen ciangin lampi hoih kisam, meitha hoih kisam, tuisiang dawn ding kicing mah kisam hi. Kitelna hangin kitot kiselna le kimuhdahna hong om loh ding deihhuai mahmah ding hi.

North East India ah Member of Legislative Assembly kitelna khat ah vote pia dingin ngetna a neipa khat in hih bangin gen hi. "Kum nga a beisa in kei vote nong piak uh leh ka sep ding kong gen hi. Tuate mangngilh ka hi peuh mah kei hi. Sum le pai ka neih loh manin tua sep ding ka cihte sem manin loin ka inn ka mawtaw ding kong buaipih hi. Tu'n na vote uh nong piak uh leh inn le mawtaw nei khin ing, na hong sem taktak ding hi'ng, ci hi. Thuneihna i khut ah hong om ciangin mi picing kikem taktak lote in siatpih uh hi. Lampi ding sumte amau ip sung tung khin a, zu le sa mah tawh hong nungta uh hi.

Gam khangto US khawng sihpih liangin i zuan uh hi. Amau bangin khantoh nading sum le pai tawh i gam puah leng, gamdang kizuan nawn lo ding hi. "Zogam hong pal ding" cih la kisa pen ama thu a hong "pal" ding hi lo a, i zuun i puah ciangin hong hoih ding hi pan hi. Hong khangto hong hoih mengmeng hen.

COVID 19 LE KA NGAIHSUTNA

Rev. Dr. J.M. Ngul Khan Pau

1. Leitung galpi nihna (World War II) tawh a kibangin leitung bup a buaisak hih pulnatna ahi hi. Gam khangto penpente le a niam mahmahte zong a kibangin kithuak ciat hi. A hau penpen le a zawng penpente zong hih natna in khen nei lo hi. I thuak ciat ahih hangin gam le kumpi ukzia tawh kisai-in kikhah kolzaw le a kikhakcip kibang khin lo hi. Ka zakna khatah Lamka lamte bang zingtung nai 3:00 pawlin mehteh mehgah zuak le lei dingin tho khin uh hi. Ciamnuihna in, “Corona virus thawhma in tho peuh leng lauh ding om kei,” a ci zong om hih tuak hi. Natna in zong ihmut hun nei dingin kingaihsun hi leh kilawm hi. Tua bangin natna ihmu bek hi loin bei hun ding i ngahlah peuhmah hi.

2. Gilkial luat manin a si a om mah bangin lungkham manin a si zong om hi. Thomas Schaefer German Finance Ministerpa zong hih pulnatna hong bei zawh ciangin German gam le European Union sung sum haksatna hong om ding mu kholh ahih manin amah le amah meileng (train) kigawi lumsak hi. Tua mah bangin lungkhamna hangin amah le amah kithat tampi hong om hi. Ko omna Guwahati khuapi ah, pasal khat ama innluahna sungah a sisa in kimu hi. Natna nei a si hi loin gilkial lua-a si hi, ci-in kigen hi. Hotel ansaite khempeuh hong kikhak leh annkhing kipaihna-a nek ding a zong uite nangawn zong gilkialin zawmcip uh hi.

3. Hih natna hangin a si mite mulkimhuai mahmah hi. Bang hang hiam cih leh hih natna ngah cih a kitheih-a kipanin a sih dong innkuanpihte’n kem kha nawn loin a sih dong a kem doctor le nurse-te bek muh in nei uh a, a sih ciangin zong kuamah in vui thei loin zato (medical) lamte’n vui uh hi. Sihna tuak ciatciat dingin hih natna tawh sihna tuakte lungzuang khuangai lua ding cih kithei hi. Cancer natna khawng i lauh mahmah hangin a natna kilawh theih hi lo ahih manin a sih dong innkuanpihte’n kem thei, hanmual dongah kha thei uh hi.

4. Hih natna hong kipat zawh innkuan sung kilemna, kizopna, ki-itna hong om mah bangin leitung bup ah pa tampite innah hong om uh ciangin a zi le tate buaisakin khut kha cih hong tam mahmah hi. France gamah papi tampite’n zu dawnin inn a om zi le tate adingin lauhna le lungkhamna tun uh hi. COVID 19 panin natna ngahte kep nading zato inn a kibawl uh mah bangin papi zi le tate buaisakte kep nading inn zong buaipih in kigen hi. South Africa ah lockdown om zawh ni 10 sungin innkuan buai 90,000 om kici hi. Dr. Khaizakham in, “Inn (building) lam ding i hahkat mahmah uh a, a sung om i tate i lam kei uh hi,” a ci hong phawksak hi.

5. Hih natna tawh kisai kamsanna (prophesy) a ngah le dam nading a pulak Mikang kamsangte’ cih bangin a piang vet lo natna hi-in kiciamteh hi. “Paisan Pawi (Passover) ciangin bei ding hi,” “Ni hong sa mahmah ding a, hih natna lungno khempeuh kangtum ding hi,” “Nang COVID 19 kong that zo hi, America gam nusia ta in,” cih bang thungahna tawh pulakna hong tam mahmah hi. Kamsang khatpa bangin, “Hih natna ka lau kei hi, kei Jesu in hong tuam zo hi. A natte lawng leng zong kei bangmah hong cih zo lo ding hi. Kei sungah vangliatna om a, amaute lawng leng dam ding hi,” ci hi. Hihte maan kei a ci ihi kei a, amau gen bangin hong piang lo ahihna pulak ihi zaw hi.

6. Pasian nasemte zong tuhun sungin ki-apna, Pasian buanna le naihna-in i neih ding kisam mahmah kasa hi. Khasung nuntakna taktak pen i innsunga i ompih innkuanpihte’n hong muh ding ahi hi. Pulpit khamiitna (pulpit spirituality) tawh a nungta, mite’ muhna bekah khasung nungta ihih khak ding hong dahhuai mahmah ding hi. Tua ciangin i program neih khempeuh kikhek lamdang a, a tamzaw zang thei lo dingin i om uh hi. Hih banga hunzat nadingte kiphiat a hong om ciangin ka ngaihsutna ah Topa it takpi ka hiam ahih kei leh ama nasep itzaw cih hong om hi. “Ama nasepna ah nuamsa semsem ing,” cih la i sak ciangin Topa’ tawh kikholhna nuam i neihna panin hong kipan ahih ding deihhuai hi. Cialpi, camp le khanlawhna vaite nop i sak mahmah bangin mimalin Pasian tawh kikholh nuam i sak mahmah ding thupi hi.

7. Hih pulnatna hangin leitung bup hong kikhumcipna hangin i gamsung luituite hong siangtuam mahmah a, i dik huihte zong hong siang a, gamsa le vasate zong mun hong ngah tuam uh hi. Aksi a mu ngei lo khuapite’n aksi tang mu thei uh a, gamsate zong khuapi kim le kiang khawngah hong gamta thei uh hi. Ka apartment uh tawh kinai mahmah ah Dighalipukhri (tuicinna bual) kilometer khat a lian khat om a, hih kikhakcip sungin vatawt nam kimu ngei lo 300 khawngin hih bualtui hong zuan uh hi. 1950 lai khawngin hih vatawtte gamtatna ahih hangin leitung khantohna hangin vasate mun kipia nawn lo hi. London khuapi ah sakhi a honin lut in innkiim le kiang khawng ah gamta i muh ciangin lungnophuai kasa hi. Gamsate, vasate tawh a nungta khawm dingin Topa’n hong bawl ihi uh a, tuate kemcing dingin zong vaipuakna i nei hi.

8. Hih kikhumcip hun metbawlin zat theih hi. Pilgrim’s Progress (Khristian Vangam Paina) John Bunyan in kum 12 sung Bedford prison (thong) sungah a kikhum hun sunga a gelh hi. Mangmuhna laibu (Revelation) nungzui John in Patmos tuikulh ah amah bekin a om sungin a gelh hi. Kumpi David zong kumpi Saul khut panin a suahtak nadingin Adullam Cave kici ah a om sungin Late 34, 57 le 142 na gelh hi. Tuiphum John zong gamdai ah a hun tamzaw na om a, “Pasian’ aw” zakna-in na nei hi. William Shakespeare zong England gamah 1606 kiim pawlin pulnatna omna hangin amah innsungah kikhumcip a, tua hun sungin tangthu minthang Macbeth, Anthony and Cleopatra, le King Lear na gelh hi. South Africa ki-ukzia hong kikhek nadingin Nelson Mandela kum 27 sung Robben Island thong sungah na om hi. 2010 October kha in ama omna room ka va en uh hi. Tua room neukha sung panin ama tunga khut khialte le gimna piate khempeuh maisak sa -in hong paikhia hi. Quarantine (kikhumcip) tawh kisai Lai Siangtho sungah na om kawikawi hi (Paikhiatna 12:22; Siampi 13:1-5; Isaiah 26:20; Luke 17:12).

9. Corona virus hong tunma le hong tunzawh i leitung kibang nawn lo ding hi. Sum le pai zeekzia le khol ding kisapzia zong hong phawksak ka sa hi. Inn lianpipi i lakte a lei zo dingin Topa tung mahah i nget tangtang kei leh inn nei zo nawn lo i om khak ding lauhhuai hi. Mite pen kum 1 kum 2 zong lockdown leh sum le pai tawh buai lo ding a om hangin gamhau pen a nasemte zong kha khat, kha nih nasep khawl leng tampi a buai ding kisuakpah hi. India mite sumkhol sumzeek siama kigen hi. Bank ah sum tampipi a neih uh hangin a hau lo bangin om thei uh hi. Mi kimkhat a neih nai loh uh zong kisialhpih om uh hi. US gammi a tamzawte’n khol sangin neih nai loh zat (credit) uang mahmah ahih manin company buai, cinatna tawh buai cih bang om leh credit pia zo nawn lo hong tam mahmah ding hi. Deih le kisap khensiam thei leng pilna nei kihi ding hi.

10. Kikhop theih lai-in kihawm kha lo, kikhop theih nawn loh ciangin kikhop ding
awlmawh bilbel cih bang om thei hi. Dr. Khaizakham in, “Kikhop theih hun hong tun ciangin hoih takin ka kikhawm tading hi, na cih leh hih quarantine meetpih na hi ding hi,” ci hi. Kikhop theih kik ciangin i kikhop tuan kei leh bangmah meetpih lo kihi ding hi. Hih natna hangin misi New York ah hong kiam deuh cih hong kipulak tawh kituakin governor Andrew Cuomo in, “A nambat hong kiam deuh pen eite nasepna hang hi. Pasian in hong sepsakna hang hi lo hi. Upna hang zong hi tuan lo hi,” ci hi. Mihingte’n i hih theih bangbang i sep laitakin Pasian in hong huh hong seppih kei leh a mawkna hi. Pasian huh ding kisam loin kingaihsutna pen kiamsukna lampi zotna hi.
Topa hong lam tohtoh mi hi dingin thupha hong pia hen, ama khut kham ngei lo hi. (Late 127:1, Isaiah 40:28)

 

LEITUNG TANGTHU AH PUULNATNA( BUBONIC PLAGUE-BLACK DEATH) LAKAH ANASIA PEN

By. Cope Langh Khan Kam
 
Hih Black Death pen leitung tangthu ah asia huai pen dingin kiciam teh hi. Black Death cih min pen Great Plague, the Black Plague, or the Plague ci-in min vawh in zong kilo hi. (AD-1342-1353) kum sawm leh kum khat huam sungin Europe gam mun tampi leh Mediterranean tuipi gam te ah puulnatna nasia takin kizel in Europe gam mi seh li suah seh khat (75-200 millions) bangin sihna thuak lawh uh hi.

Hih natna apian hun leh apian zia hang (a cycle ) pen Black Death ci-in min vawh uh hi. Hih puulnatna lungno te pen zusa vom (Black Rats ) te tung pan in kingah hi ci uh hi.

Hih natna pian zia pen akilawh baih natna ahih dungzui in natna ngah mi khat pen zatui, zaha hoih tak tawh akibawl kei leh cinate 60% bang pen ni nga sung in sih lawh uh hi. Hih hun lai pan kipan Kum zalom 18 hun ciang dong hih natna bei lo hi. Europe gam ading anung pen hihna natna pianna Marseille, France (1722) ahihi.

Tu hun ciangin leitung khantohnatawh kizui in hihnatna abei siang ahih loh hangin hih natna tawh asi kitam nawnlo cih ding ahihi.

BLACK DEATH KIPATZIA

Black Death min apian zia pen scientist te leh tangthu kan te na ngawn in athu akician in telkheh zo nailo suak hi. Hih puulnatnapianzia pen mitphial lah bang phial mawkin manlang takin kizel ziau natna hi a, Sen gam pan kipan hi ci-in Europe gammi te in ummawh uh hi.

Natna pian zia asulzuih uh ciangin ahi thei pen ding upmawh sansaat/ngaihsutna ah ni suahna lam laizang gam lam pan in Russia khang lam Black Sea (Tuipi vom) kipan tui lam kizopna pan Europe gam dong hong zel hiding hi ci-in ciamteh uh hi.

AD 1346 hun Russia gam khang lam ateng mite' tung pan kipan in Black sea gam ke (Tuipi vom)pan in khualzin sum bawl ten hih natna hong pua in Egypt gam Alexandra khuapi ah AD 1348 in hih natna hong zelin, 1348 ciangin Damascus khuapi leh Eygpt gam dong ciang hong kizel ziau mawk hi.

Tua pan kizom in Venetian, Genoese, Pisa, Florence, Rome, Venice, Germany gam khanglam, Australia, Spain gam barcelona၊ Marseille, France akipan kizel in, 1349 ciangin England gam khuapi tampi te na ngawn-ah hong kizel to in, Europe ni suahna lam dong ciang ah hih natna hun tomno sungin hong kizel hi.

PUULNATNA(BUBONIC PLAGUE) LEH KHANGLUI MITE MUHNA

Hih natna pen siampu/dawi thoihte, leh biakna lam mipilte' muhna cih bangin muhdan, sandan hong om pah hi. Pawl khat te in hih puulnatna athuak te pen Pasian tawsatna thuak uh hi ci-in, pawl khat in pumpi tungah natna lungno dal hat lohna hang hi, cihna bangin amau muhdan, sandan ciat tawh kikem, kikhoi uh hi.

Manchukuo a om zato lam Syavuan ten ahih leh mihing pumpi tungah akisam cidamna vitamin kicin lohna hang hi a, hih natna hangin sihna ii thuak loh nadingin vitamin a om an le tui te nek le dawn ding, lungsim linglawng loin om ding cihte amau muhnate zuih ding seppah pulak uh hi.

KIBAWL KIKEP ZIA

Kum zalom 14-15 bei kuan ciangin abeisa zah in misi hong tam nawn loin hih natna pen Khua lum hun leh khuadam hun te ah adiakin piang a, adiakdiak in mihon tenna mizawng te tenna/omna mun te ah hong piang hi cihte hong mukhia uh hi.

Hih natna nei te tuam kep, tuam khoi cih bang leh Syavuan, Syama kawm in kibawl cihte hong hah bawlna hangun natna abei siang ahih loh hangin natna apian ma-in kidal kholhna cih te hong lim sepna hangun natna tampi hong kiam suak hi.

Kum zalom 16 hun ciangin Europe gam te ah natna kilawhbeh loh nadingin tuam om kisawh khalo (Quarantines) cihte naseppi in hong nei uh a, Hih nasepna lian te hangin hih natna lian neite bek kibawlna zatote kipan hong nei zo uh hi. Kum zalom 17 ciangin natna pianna mun/khua ah azin kha te cidamna en/sit loin midang tawh kithuah kikhawl saklo cih te hangin Europe gam ah hih natna damdam in ahong bei ahihi.

THU-KHUPNA

Hih Black Death hangin Europe gam mipi seh thum suah seh khat bangin sihna thuak uh hi. Europe mi alang kiim phial bang bei mawk cihte ngaihsun leng giipngek na mahmah hi. Mihing 12,000 tenna Berlin khuapi ah mihing 7,000 bangin anuntakna uh bei lawh hi

Mihing 90,000 tenna Italy gam Florence khuapi ah mihing 40,000 bangin sihna thuak lawh mawk hi. Mihing 180,000 tenna Peris khuapi ah mihing 50,000 bangin sihna thuak lawh hi. Hih puulnatna in mizawng,mihau, mipil, mihai deidan hetlo ahihna te tulaitak ii thuak ahi Corona virus in hong phawk sak kik zel!

Hih puulnatna hangin Europe gam nakpi takin hamsatna athuak uh hangin Pope leh biakna makaite hanciamna, hanthawtna tawh Europe gam asawt hetloin hong dingtang bek hilo tu in eite' etteh gam leh ii tennop, ii pai nop mahmah na gamte hong suak hi.

Hih mun ah bang hong musak hiam cih leh natna adam nading kibawl sangin natna apian ma-in kidal kholhna athupitna hong musak hi (Quarantines).

Hih puulnatna damna zatui amukhia pa pen Germany gammi Robert Koch ahihi. 1905 kum in Nobel prize ngah a, hun thak natna lungno kidalna (bacteriology) pilna ii pa hong suak hi.

ALUNG LEN’ KHASIATHUAI TAIWAN CINDERELLA HIGH-HEEL PAWLPI II TANGTHU

By. Cope Langh Khan Kam

Hih numei te' khedap tulsang pawlpi om na ahih leh Taiwan gam nitumna khanglam Chiayi khuapi huam sunga om ahi Budai khua ah kiphut pawlpi ahihi. Cinderella High-Heel pawlpi ci-in kisam a, hih pawlpi ahih leh Taiwan kumpi ii vangil (Southwest Coast National Scenic) sungah kihelkha ahihi. 10,02,2016 in biakinnpi lam zo in tua kum mah in biakinn hon pawi bawlna neipah uh hi. Leitung ii (Guinness World Records certification as the world's largest high-heel shoe)
leitungah asang pen khedap tulsang inn ci-in ciaptehna pia uh hi.

Hih biakinn ahih Taiwan gam ii khualzin mite ading mun thupi khat ahih banah Taiwan gam khanglam numeite adingin ngilhmawh atangthu uh omna inn pi khat hong suak hi.

Biakinn lamna sum bei usd 686,000$ bei in inn lam hun kha nih sawt hi. Biakinn asunglam pen maan panel 320 (glass panel-320) leh kahpasiik 1269 (steel-1269) tawh kilam in asanna 55'ft, adung 82'ft, avai 36'ft tawh kilam biakinn pen khuami te in Khedap tulsang biakinn (Cinderella High-Heel Church) ci-in min vawh uh hi.

Ahizong akhasiat huai mahmah thu ah tu ciangin Christian Biakinn hinawnlo mawkin kipi kiteenna (wedding hall) leh maan kizaihna mun (photo studio) suah mawk ban-ah nek theih anlim nono omna, kiten, kipi nadingin azat theih van hoih nono omna mun suak mawk ta cih hi.

Hidan thu tampi kawlkal-ah hih biakinn ahong pian nadingin abeisa 1960s hun ma-in thu meilet tangthu khat aneih uh ii gen loh phamawh zel hi.

Adiakin, Taiwan nitumna khanglam ateng numeite-in pasal aneih uh ciangin maan khedap tulsang( glass high heel Shoe) bulh kawm in kitenna pawi kham uh a, pawi hun abei ciangin tua maan khedap tulsang (glass high heel Shoe) satkham uh hi. Bang hang hiam cih leh tua khedap asaatkhap akipan un a nungak hihna abeita cih lahna ahihi.

Tua hi a,abeisa 1960s ma hun in Taiwan nitumna khanglam ah guahtui om lohna nasia takin thuak uh a, tua tui hamsatna hangin tui sianglo, tui nin adawnna huhau un khe meima/khemuat (Blackfoot disease) natnagilo vei uh a, khe kitan tampi om in tua sungah nungak tampi mah zong kihel hi. Taiwan numei te' sunmang ahih leh maan khedap tulsang (glass high heel shoe) bulh kawm in puan san kiphah innpi sungah kiteenna pawi bawl ding ahihi.

Hih natna gilo (Blackfoot disease) huhau in nungak tampi te' sunmang kisia in alamet bei nungak tampi te' mangsia phawkna in kilam inn ci uh hi.

Bangbang ahizongin himun ah thu nih tawh ii thugen ii tawlnga nuam hi. 1). Khe kitan Taiwan numei te phawkna ban ah, ei tapidaw ta dingin biakpiakna inn tu-in ahih leh kitenna inn (wedding hall; photo studio) suak lel cih te ii ngaihsut ciang lunglen khasiat huai zel...(lungdam hun ngah ciang zom zel ni).

LAI_SIANGTHO_LETKHIATNA_THU

By: Rev. Dr. Pau Lian Mang

#Lai_Siangtho letkhiatna vai kikupna ah letkhiatbu a tuamtuam hong omna thu leh Tedim kam tawh letkhiatbu neihna thu, ci-in thuguipi nih i sut ding hi.

1. Lai Siangtho Letkhiatbu Tuamtuam Hong Omna Thu

#Lai_Siangtho i cih pen Pasian’ hong kilaakna thu mihingte’ ciaptehna hi.
A cingzaw deuh in gen lehang, Lai Siangtho i cih pen Pasian’ hong theihsaknop thute, a diakdiakin hong itna thu, vanpi leipi leh mihing nuntakna’ adinga itna tawh hong khunsaksa hong geelsaksa thute hong lahkhiat teng mihingte’ lampan Kha Siangtho’ humopna tawh ciaptehna ahihi.

 

#Kha_Siangtho’ humopna tawh ciamteh cih ciangin kha kam kha pau kizang cihna hilo hi. Kha Siangtho in mihingte’ lungsim sung hong luahin Pasian’ deihna hong theisak a, tua hong theihsak thute mihingte’ zatsa kampau kammalte mah tawh a kigenkhia kik ahi hi.


Mihing’ kampau cihna ah zong kampau khempeuh hi pah lo-in Pasian’ hong kilaakna ah a phungpi, a thupipen ahi Jesuh Khrih mihing hong pian nadinga Pasian’ sehsa Jew minam, tua mite’ zat Hebrew kam tawh ki ciamteh hi. Tua pen Hebrew Lai Siangtho kici a, en Thuciam Lui i cih pen hi. Hebrew Lai Siangtho limtak teltheih nadingin Talmud, Midrash cih bangin genbehna laibu pawlkhat kibawl hi. Tuate ah Hebrew kam veve awsuah awkaih a tuamtuamte zong zang lel uhhi.

#Pasian’ hong kilaakna a phungpi ahi Topa Jesuh hong khan ciangin Thuciam Thak hong piang hi. Tua hunin leitung ah Greek kam ki tamzat pen ahih manin Jesuh leh sawltakpite-a kipan thu-um masate a tamzaw Hebrew kam zang Jew mi vive ahih uh hangin Thuciam Thak pen Greek kam tawh kigelh hi.
Tua mah bangin Lai Siangtho bup zong kitangsapna zui-in letkhiatbu tuamtuam kibawlbeh hi. Letkhiatbu cihna ah kam tuamtuam tawh letkhiatna leh thuluanzia (version) a tuamtuamin letkhiatna, ci-in nampi nihin kikhen thei hi.

 

(a) Kam tuamtuam tawh letkhiatna
Jew mite tangtawng pan leitung mun citeng ah kithehthang uh a, khang tampi a sawt ciangin a minam kam uh thei nawnlo, ahihkeileh deihzah tel zo nawnlo uhhi. Tua hangin Hebrew Lai Siangtho pen amau’ tel kim ahi Greek kam tawh letkhia uhhi. Septuagint kici hi. Jew mipil 72 (beh 12 pan taangmi 6 ta) in a sepkhop uh ahih manin Greek kamin sawmsagih a cihna min a kivawh, kici hi. Topa Jesuh’ suah ma kum 250 kiim pan a kipat uh hi a, Topa Jesuh’ hunin kizosiang khin, kilimzat mahmah ta, ci hi.
Hih Septuagint pen Hebrew kam a theilo Christiante in zong phattuampih mahmah uhhi. Thuciam Thak ci leng lah vekpi’ theih Greek tawh kigelhsa, tu-in Thuciam Lui zong Greek tawh om ta ahih manin Lai Siangtho bup nuamtak a sim thei ta hi pah uhhi.

 

#Christian upna kizel semsem, thu-umte zong minam namkim semsem banah khanghun zong kilaih toto ahih manin Lai Siangtho zong Greek kam bek kicing thei nawnlo hi. Tua hangin a bu bup ahi zo kei zongin a khenkhenin kam tuamtuam tawh kiletkhia toto hi. Tuate lakah Coptic (tanglai Egypt kam), Gothic (tanglai German nisuahlam minamte’ kam), Armenian, Georgian, Ethiopic, Arabic, cihte a min kidawk deuh hi. Latin Vulgate (382 CE) pen a bu bup ahih manin Hebrew/Greek ahilo kam dang tawh Lai Siangtho a kinei masapen suak a, a minthangpen zong hi pah hi.

 

#Minam kampau a tuamtuam tawh Lai Siangtho letkhiatna pen tangtawng pan tuni dong kizom toto hi. Leitung Bup Lai Siangtho Kipawlna (UBS) in a genna ah leitunga om kampau nam 7350 lakah 692 in Lai Siangtho a bupin nei khin, ci hi. 1547 in Thuciam Thak leh 1123 in a tumtawng nono nei khin a, 3988 in bangmah nei nai vet lo, ci hi. Tua hi a, “Mi kim’ ading Lai Siangtho” (the Bible for Everyone) cih pen UBS ii dinpih, khutlet thuciin ahih manin Lai Siangtho letkhiat nasep kizom toto lai ding hi.

Thukhat ah, UBS in tua bang sepna ah paizia sepzia kician nei hi. Mi kim’ ading Lai Siangtho cih ciangin mi kim in Lai Siangtho a simtheih nading, a simkhak nading cih hi a, minam kampau khatpeuh kepcing nading leh laptoh nading hi masa lo hi. Kampau khatlekhat kidemna zong hilo hi.

 

#Tua banah leitung laibu dangte bang hilo ahih manin a zang ding Christian pawlpite ii kitangsapna enkak hi. Kampau kinaina kihalna enkak hi. Mimal phazah en hi. A zang ding pawlpite’ kipawlna pana a kiseh lailet dingte (translator or team of translators) kipsakna nei hi. Tuate Lai Siangtho letkhiatzia thusinna kiciantak pia hi. Tuate’ sepsa teng a enpha dingin Review Committee dingsak hi. Lailette’ thudot dingin Lai Siangtho letkhiatna lam a siam Thudotpi (Consultant) khat sehsak hi. Tua Thudotpi tawh kikumin kisemkhawm hi.

 

#Lai_Siangtho letkhiatna ah hun sawtzah ding zong a kip lian om theilo ahih hangin UBS in a huamin sehna khat nei hi. Lai a nei nailo minam, ahihkeileh lai tawh a kinahvawh mello minam ahihleh Thuciam Lui kum 5, Thuciam Thak kum 4, a kigawm kum 9 kiimin zawh ding kilamen hi. Hih pen nidang lai, van le na leh kizop kikawmna a haksat mahmah lai khawngin a thubaih lo thu hi a, tu-in ahihleh ahithei ding thu hong hita hi. Lai a neisa, Lai Siangtho zong a neisa, thuluanzia (version) a dang khat a kivaihawm ahihleh kum 9 pi sawt kul nawnlo ding a, ci a damleh kum 5 kum 6 sungin kizo thei dingin lamet om hi.

 

(b) Thuluanzia a tuamtuamin letkhiatna
Lai Siangtho pen kam tuamtuam tawh a kiletkhiat banah kampau kibang veve, thuluanzia (version) tuamtuam tawh zong kiletkhia hi. Gentehna-in Mang kam tawh Lai Siangtho bukhen kimkhat a kiletcil pen 700 CE pawl hihtuak hi. Tua khit, Mang kam tawh a bupin a kiletkhia om toto a, tuate lakah Wycliffe’s Bible (1400 CE kiim), Tyndale’s Bible (AD 1530 CE kiim), King James Version (1611 CE), cihte minthang deuh hi.

 

#Tu_hun ciangin Mang kam thuluan letkhiatbu nam tampi om khin cih i theih tek ahi hi. Tua hi a, thuluan letkhiatbu nam khat a neih khit nung-uah kicing ta, phazo ta ci lo-in thuluanzia a kibanglo letkhiatbu a tuamtuam neihbeh ding hanciam uh ahihna teltak kimu thei hi.

* Tua ahihleh bang hangin thuluan letkhiatbu a tuamtuam bawlbeh kul se hiam?
Lai Siangtho cih pen thuthuk thugil, thu tangzaipi khat hi a, letkhiatbu nam khat bek tawh a kitel sinsen, a kituak linlianin lahkhiat kim ding thubaih lo hi. Kammal a kituak lianlian ding hanciam lua lehang laigualte maan mahmah ding hi napi a gennop kitel nawnlo thei hi. A gennop thu a kitel ding thupisak lua-in kammal/laigual puah gawp, zem gawp lehang lah a thupiang masa bulpi taktak bang hiam cih kitel nawnlo thei zel ding hi. Tua thu hangin thuluan letkhiatbu a thakthak bawlbehloh hong phamawh hi. Mailam hun ah zong a hoih nono kibawl toto lai ding hi.

 

#Tua_banah Lai Siangtho i cih himhim zong a kigelhcil lai-in tu hun danin laibu a kisuah ziauziau zo pah hilo hi. Tungmanpek, singpek, savunpek tung khawngah khut tawh a kigelh masa hi a, khat a siat ma-in a dang khat a kiteikik toto, tua pen khang tampi sung, mun tampi ah kisem ahih manin a thu a kibang veve, a luanzia a nam tuamtuam hong om toto ahi hi. Tua hi a, Lai Siangtho a pianna Hebrew leh Greek khutgelh laite mahmah zong thuluanzia a namnamin om ahih manin letkhiatna ah zong thuluanzia tuamtuam a om ding mah ahi hi.

 

#Lai_Siangtho letkhiatzia a tuamtuamte a huampi-in en lehang nam nih kisuah thei hi. Khatna ah thupiangte leh kammalte ahi bang lianin, ahihkeileh a kinaitheipenin letkhiat nam (literal, word-to-word) hi a, nihna ah Lai Siangtho a khiatna laigil a kipelhloh ding bulphuhin kammalte leh laigualte a telbaih dinga kilemtuah nam (dynamic, easy-to-understand) ahi hi. A nam nihin a hoih tuak, a kul tuak hi a, a langkhat ah a nam nih mahin thanemna, paubanna nei tuak veve hi. Lai Siangtho letkhiatbute i et ciangin khat lamah lekzaw ahih hangin a nam nih mahin a zatkhopna mun zong tampi om cih kimu thei hi.


Mang kam Letkhiatbu a masapen ci-a kiciamteh Wycliffe Lai Siangtho pen John Wycliffe (c. 1330–84) ii hanciamna tungtawn hi a, a lawmte leh a sangnaupangte in 1383 kumin nam khat, 1388 kumin a nam dang khat, suahkhia uhhi. A khatna pen kammal a tu lianlian nam hi a, a nihna ah khangmite’ teltheih ding tualsung kamzat tampi kihel ci hi. Mang kam tuaktuak, a min nangawn a kibang kimlai mah nam nih a bawl uh pen kisam a sak man uh ahi hi.

#Wycliffe zom ah letkhiatbu a minthang Tyndale Lai Siangtho zong khangmite’ zat kammal tuamtuamte suaktatak zang, kici hi.
Mang kam letkhiatbu a minthang mahmah King James Lai Siangtho a kiletkhiat lai-in endikte’ lunghihmawh deuh thu nih om ci hi. Khatna ah Hebrew ahi-a Greek ahi zongin Lai Siangtho sunga kammal/laigualte a kitel sinsen lo om thei a, tua laigual ii a khiatna khensat ding a haksat hun om thei hi. Tua bang hun ciangin a pang ah koi hizaw ding cih genbehna pia uhhi. Nihna ah Lai Siangtho’ gennop thu a kitelzawk nadingin Hebrew/Greek kammal khat bek zong Mangkamin mal tampi suah uhhi.

#Gentehna-in Thuciam Thak sungah sawmnih-le- sagih vei a kizang “katargeo” cih kammal khat bekbek pen “abolish, cease, cumber, deliver, destroy, do away, become (make) of no (none, without) effect, fail, loose, bring (come) to naught, put away (down), vanish away, make void” cih bangin kammal nam sawm-le-giat tawh letkhia uh, kici hi. Hih zong letkhiazia nam khat mah hi pah hi.
Letkhiatzia nam tuamtuamte a hoihzaw leh a siazaw cih om tuanlo hi. Ei’ kisapdan zui- in zatsiam ding hi bek hi. A tunga i gen Mang kam letkhiatbute mahmah zong amau’ khanghun lai-a amau’ kitangsap thu tungtawnin amau tawh kituakpen khat a zat uh ahi hi. Tua hi a, letkhiatzia a nam i teelna ah “kuate’ sim dinga kibawl” (who are the targeted people?) cih dung zui-in a tawmpenin a nuai-a thu nih ngaihsutkak ding ahi hi:

(1) Hih Lai Siangtho a sim ding minamte sungah thu-um mi tamzaw maw, tawmzaw?

#Thu_um mi a tamzawkleh Lai Siangtho zong amau’ teltheih dingin kibawl thei ziau a, thu-um mi a tawmzawk zenzen leh amau’ mipih thu-umlo mi a tamzawte’ telpih dingin bawlhuai cihna hi. Judson topa Kawl kam Lai Siangtho letkhiat ding a kipat lai-in thu-um mi om nailo, a omleh zong tawm mahmah lai ahih manin a tamzaw ahi thu-umlo mite’ teltheih dingin Pali kammal tampi zang hi. Tu ma kum 200 lai-a a sep hi a, tua hun-a kipan tu ciangdong mah a khengkhia zo ding om lo hi. Thukhat ah, tu hun ciangin Kawlte nangawn Pali thanem ta uh ahih manin Kawl kam veve mah letkhiatbu a dang hong piangkhia ahi hi.

(2) Hih Lai Siangtho a sim ding mite, pau le lai lamah bangci ciang tung ta uh hiam?
Pau le lai a khangtosa mite’ sim dinga i bawl ahihleh tua mite thu-um thak ahi phial uh zongin Lai Siangtho thuktak zaitak a theih nading uh ahih nakleh kammalte leh laigualte a haksat hangin phamawh lo hi. Tel pah kei ta le-uh a pilsa uh ahih manin lungngai khinkhai-in damdamin tel veve ding uhhi. Pau le lai a khangto nailo mite’ sim ding ahihleh kammal zatdan leh laigual kilamziate a theih-ol theithei ahih ding thupi hi. Tua mah bangin minam khat sung veve khangham, khangno, naupang ci-in kum le gual zui ahi zongin, gamsung leh gampua cih bangin omna mun zui ahi zongin letkhiatbu a tuamtuam kibawl thei hi.

#Cope topa Tedim Lai Siangtho lethiat a kipatcil lai-in i minam nuntakzia niam mahmah a, bangmah kinei lo hi. Pu Pau Cin Hau’ hong phuatsak lai om khin ahih hangin Cope topa in Lai Siangtho letkhiat nading taktakin cing sa zolo hileh kilawm hi. Tua hangin amahmah in Lai hong phuatsak hi. Lai hong hilh hi. Sim ding laibu hong bawlsak hi. Na khempeuh a patna pan a pat ahi hi. Hi napi, Lai Siangtho hong letkhiatsak ciangin kammal a tu lianlian nam na zang hi. Lai a siam nailo minam i hih hangin Cope topa in i pu i pate’ tel dingin Lai Siangtho na bawl thei ahih manin Cope topa’ lai siamna leh letkhiatzia a nam a teelsiamna kilang mahmah hi. Tu-in ama’ hong phuatsak lai leh ama’ hong letkhiatsak Lai Siangtho tungtawnin i minam in khuavak mu-in pilna siamna a nei tampi i om ta hi. Lai nasepna, laibu bawlin simna cihte zong tampi khangto ta hi.

 

2. Lai Siangtho (Tedim Kam) Neihna Thu
Leitung ah Lai Siangtho a bupin a nei khinte lakah ei Zomite zong kihel i hih manin Pasian’ thupha lianpi ahi hi. Sangmang Cope topa’ hanciamna tawh 1932 kumin Thuciam Thak i nei hi. Rev. Kam Khaw Thang in TBA vaihawmna tawh 1960 beikuan lam pan Thuciam Lui letkhiat kipan a, 1974 kumin zo hi. Tua Thuciam Lui leh a omsa Thuciam Thak (Cope Topa’ letkhiat) gawmin a kibubawl pen 1977 kumin a laibu kingah ahih manin tua kum pen Lai Siangtho bup i neih masak kum hong suak hi.
Nasep kizomto suakin Rev. Kam Khaw Thang mah in Thuciam Thak letkhia leuleu a, 1982 kumin zo-in 1983 kumin a laibu hong suakkhia hi. Tua hi a, tua kumin tualsung mite’ letkhiat Lai Siangtho bup a kinei ta ahi hi. Tua nungah TBA in Zomi Christian Literature Society (ZCLS) tungah Lai Siangtho nasepna maban ap hi. ZCLS in zong Lai Siangtho enphatna nei toto-in a hun zui-in hong bubawl zelzel hi. Tu-in zong khanghun paizia en kawmin khangthakte’ phattuam ding deihsakna tawh Lai Siangtho a thak khat letkhiat ding geelna nei a, 2018 April panin letkhiat nasep maban thak khat a kipan ahi hi.

#Lai_Siangtho (Tedim kam) vai genna ah a tunga nambat khatna-a i gen, kam tuamtuam tawh letkhiatna leh thuluanzia a tuamtuamin letkhiatna, cih letkhiatna nam nih mah bulphuhin i genbeh ding hi.
(a) Tedim kam kipsakna
I minam sung Lai Siangtho letkhiatbu i neih masak pen ah Tedim kam a kizatna pen a nuai-a thute tawh kizom hi.


Cope topa in Tedim gam (tu hun Tedim leh Tonzang gamte) ah lai (script/writing) hong phuatsak ding ciangin bang kam bulphuh ding cih ngaihsut masakin nei hi. Sihzang kam kitamzatpen kici ahih manin Sihzanng kam sin pah hi. Zolai a gelh masakte zong Sihzang kam tawh gelh hi. Ahih hangin Sihzang kam kithei kim lo ahihlam a theih ciangin Tedim kam sin leuleu a, laibu pawlkhat zong Tedim kam tawh gelh hi.

 

#Lai a kip khat a om ding deih ahih manin 1913 kumin Kamhau Ukpi Pu Hau Cin Khup’ kiangah, “Na zat ding uh lai kong bawlsak ding hi. Tua ahih manin bang kampau zang leng hoih na sapen hiam?” ci-in dong hi. Teizang kam a zang Pu Hau Cin Khup in, “Mipite’ deihpenpen hilo dia” ci-in dawng hi. (Cope Topa’ Tangthu, laimai 73 pan).


Tua tawh kizui-in Cope topa in 1919 kumin Tedim gam leilulam ukpi siahkai khempeuh leh upa pawlkhat banah Sihzang kual, Gungal kual, Tonzang kual leh Guite kual sungpan khua khat panin mi khatta kaikhawmin Tedim khua ah thu kikupna khat bawlpih hi. Kikupna mun pen tu hun Tedim vuandok zum (General Administration Department) mai, pangpi kung (tu-in kiphuk khin) nuai, kici hi.
Tua kikupna ah Cope topa in Sihzang kam tawh kigelh, siktawlai tawh kikhen, laidalpi dal 20 bang a pha, “Hat Lian Bu” (Jack the Giant Killer) kici tangthu khat simkhia hi. Kuamah in a telloh ciangin Cope topa in, “Tua ahihleh bang kampau tawh lai bawl ding i hi hiam?” ci- in dong hi. Tua ciangin kikupna ah a kihelte in a nuai-a bangin ngaihsutna pulak tek uhhi:

 

(1) Guite kual taangmite’ thusunna: Paihte kam a zang, Tuimui hausa Pu Mang Za Thang in, “Paihte kam tawh bawl lehang kuamah in thei lo ding hi. Tedim khuapi- a kizang kampau tawh bawl lehang kitelkimpen ding hi” ci hi. Paihte kam a zang, Haiciin hausa Pu Tual Pum in thukimpih pah hi.
(2) Thahdo kual taangmite’ thusunna: Thahdo kam a zang, Hiangzang hausa Pu Zam Khaw Thawng in, “Ko Thahdo kam tawh omleh kuamah’n thei lo ding hi. Tedim khuapi-a kizang kampau-in omleh hoihpen ding hi” ci hi. Thahdo kam a zang,
Hangken hausa Pu Kam Pum in thukimpih pah hi.

(3) Zo kual taangmite’ thusunna: Zo kam a zang, Salzang hausa Pu Zaang Khaw Lian
in zong, “Ko Zote’ kam kuamah’n tel lo ding hi. Tedim khua-a kizang kampau mah hileh kitelkimpen ding hi” ci a, Zo kam a zang Phaitu hausapa Pu Khan Thang in thukimpih leuleu hi.
Tu-a bangin hausa lian 6te’ genna leh upa a pai khempeuhte’ thukimpihna a om ciangin Cope topa in mipite’ ngaihsutna dong hi. Mipi lungkim ahih manin Cope topa in Tedim gamsung laigelhna ah zattang dingin Tedim khuapi-a kizang Tedim kam kipsak hi. Tua kum October kha-a kipan Tedim kam tawh “Tedim Thu Kizakna Lai” (The Chin Hills News) suaksak a, biakna laite leh laisimbu a bawl khempeuh zong Tedim kam vive tawh bawl hi. Tuate lakah Lai Siangtho zong a kihel pah ahi hi.

#Tua_hun a Tedim gam i cih pen zai mahmah hi. Tonzang gam leh Cikha dong huam hi. A nungciangin Tonzang in township (1965?) hong ngah a, township nih a nei i hih manin i minam bup lungdamna ahi hi. Cikha leh Khaikam in zong town ngah uh ahih manin i gam sung khantoh gimnam mahmah hi.
Nidanga Tedim gam a kici, hih township 2 leh town 2 a omna gam sungah hun khat lai- in kampau khat tawh Lai Siangtho a simkhawmte, sangte ah kampau khat a sinkhawmte i hi hi. Tua hangin zong hih khua leh gam teng i gen ciangin khatveivei Tedim gam kici ziauziau kha thei hi. Tua pen kumpi’ hong piak thak township leh town-te thusimlohna hi peuhmah lo-in hun khat lai-in gam khat hi lua i hih manin i lungsim sungah kituam ngaihsut thei mahmahlo i hih man hi. Thukhat ah, tua banga i lawh teh Tedim bek thupisak (ki-Tedim-sak) ci-in a sangkhial zong om thei ding ahih manin khang thak gamvai kipuakzia zui-in min thakte tawh lawh theih ding zong a thupi khat hi veve hi.

#A_langkhat leuleu ah, hun khat lai-in “Tedim” cih pen khua min bek hilo a, tua min tawh i minam leh i gam hong kilo ahihlam khang thakte in i theih i phawk ding kisam hi. Zomite minam khat, gam khat-a hong kiciaptehcilna min pen “Tedim” hi. Tua hi a, tu hunin i kilawhna i gam minte a tuamtuam hi phial taleh minam khat, gam khat i hihna thute mangngilh lo-in i kipumkhatna i khahsuah loh ding i lunggulhpipen ahi hi.


(b) Thuluan letkhiatbu a thak
Lai letkhiatna ah “ahi bang liana lakna” (literal) leh “a kituak dinga lepna” (dynamic) ci-in nampi nih om cih i gen khin hi. A nam nihin hoih tuak ahihna leh a zat-huaina mun tek om ahihlam zong i gen khin hi. Lai Siangtho letkhiatna ah nam khat bek a tuamin zang cihdan tam lo-in nam nih gawmin khatzawzaw lamah lek deuh cihdanin kizang a, khatlekhat a lekzawkna zah kikim lo, cih ciang bek ahi hi.


Tu-a i neih, tu laitak-a i zat Tedim kam Lai Siangtho pen a nihna nam tawh kigelh ahi hi. Thuciam Lui 1974 kumin kizo hi a, Thuciam Thak 1982 kumin kizo hi. A simdan nuamin a khiatna zong kitel mahmah a, i minam bupin i phattuampih Lai Siangtho letkhiatbu a hoih mahmah khat ahi hi.

#Tua_ahih_manin hih bang Lai Siangtho hoih hong pia i biak Pasian’ min i phat hi. Tua banah 1960 kumbei lama kipan nasep hong kipan, i pa ahi Rev. Dr. Kam Khaw Thang tungah ahi zongin, Lai Siangtho nasepna ah inntek a sem masa TBA tungah ahi zongin, a nung lam ciang inntek maban hong lato ZCLS tungah ahi zongin nakpi-in i lungdam hi.


Lai Siangtho a hoih mahmah khat hong pia khin Pasian in hoihna kicing i muh semsem nadingin hong makaih leuleu hi. Tu-a i neih pen “a kituak dinga kilem nam” (dynamic) ahih manin “ahi bang liana kila nam” (liternal) zong i neih lai ding kisam cih makaite na phawksak hi. Tua hangin ZCLS in inntek semsuakin UBS leh BSM’ vaihawmpihna tawh Lai Siangtho letkhiatbu a thak khat a kisep laitak ahi hi.

#Hih_letkhiatbu a thak hong kizawh ciangin i minam sungah Lai Siangtho letkhiatbu a nam nihin a nei i hiding a, a mannei theipenin i zat ding ahi hi. A kituak dinga kilemsa i deih ciangin a lui i en ding a, ahi bang liana lak ding i kisap ciangin a thak i sim ding hi. Innkuan tek leh pawlpi tek ah a nam nihin i koih ding a, a nihin simkhawm enkakin tha i la ding hi. Biakinn sung leh mipilak simkhiatna ah a lui mah zang phot ni i cihleh zatding hi pah a, a thak zong zat zelzelhuai sam ee i cihleh zong ahithei thu mah ahi hi.

 

#Thusun Tomlahna
Lai Siangtho Letkhiatna Thu
1. Lai Siangtho Letkhiatbu Tuamtuam Hong Omna Thu
(a) Kam tuamtuam tawh letkhiatna
(b) Thuluanzia a tuamtuamin letkhiatna
2. Tedim Kam tawh Lai Siangtho Neihna Thu
(a) Tedim kam kipsakna
(b) Thuluan letkhiatbu a thak

Rev. Pau Lian Mang, D.Theol
Bible Translator
Zomi Christian Literature Society Myanmar
May 27, 2020 Wednesday Tedim

#credit to Dr. Mang